322 - 30 januari 1933, een fatale dag voor Duitsland en de wereld

Betrouwbare Bronnen

In de geschiedenis van Duitsland en de wereld was 30 januari 1933 een fatale dag. Negentig jaar later beseffen we dat eens te meer. Jaap Jansen en PG Kroeger duiken daarom in aanloop, nasleep en mythen van de dag dat Adolf Hitler rijkskanselier werd.

***

Op sommige podcast-apps kun je niet alles lezen. De complete tekst vind je altijd hier

***

De leider van de NSDAP was door de president van de Duitse Republiek, Paul von Hindenburg, al twee keer eerder gevetood voor de post van kanselier. De oude generaal keek neer op deze Weense bohémien en wenste hem geen moment ernstig te nemen. PG wijst op de dubbele ironie van de benoeming van 30 januari: die kon er alleen komen doordat de NSDAP koos voor een 'legaliteits-tactiek' binnen de republikeinse democratie en dankzij een onverwachte nederlaag van deze partij.

Zo zijn er meer opmerkelijke feiten en misverstanden over die weken, nu negentig jaar geleden. Van een door de nazi’s zelf achteraf vooral gestileerde 'Machtergreifung' was helemaal geen sprake. Die kwam feitelijk pas maanden later. De NSDAP was zelfs in de weken kort voor Hitlers benoeming bijna uit elkaar gevallen. Ook gingen de coalitiepartners van Hitler en de coterie rond de oude president ervan uit dat men hem in enkele maanden politiek gekraakt zou hebben, ‘totdat hij piept’.

Wat je ook zelden hoort, is dat Hitler de grondwet van de Weimarrepubliek net zo benutte als zijn voorgangers als kanselier dit deden. Allemaal keurig volgens de regels. Sterker nog, het Derde Rijk was de facto gegrondvest op de zeer democratische 'Verfassung' van Weimar uit 1919. Deze bleef formeel geldig tot het einde van het naziregime in 1945. Het regime hield ook 12 jaar lang de belangrijkste minister die men erfde uit de Weimar tijd op zijn post: die van Financiën. Zijn kleindochter is nu opnieuw een sleutelfiguur in de Duitse politiek en opnieuw op extreemrechts.

Door de sterke focus in de geschiedschrijving en vele documentaires over de nazi's en hun Führer ziet men veelal de belangrijkste figuur in deze fase over het hoofd en ook diens zeer doordachte strategie. Dat was de hoogbejaarde generaal Paul von Hindenburg. Als rijkspresident hield hij alle touwtjes in handen, want de opeenvolgende kabinetten hadden steeds geen parlementaire meerderheid, ook dat van Hitler niet. Zijn zoon Oskar, enkele reactionaire adellijke lieden en militairen in zijn milieu werden door hem ingezet achter de schermen en probeerden hem te manipuleren.

Een opmerkelijk aspect in dit verhaal is de rol van de 'Reichswehr', het leger van de republiek. Dit was vooral loyaal aan Hindenburg en wachtte eigenlijk diens sein af om via een coup de macht te grijpen. Het verhaal van de hoogste generaal Kurt von Hammerstein en zijn hippe dochter is daarbij wel heel avontuurlijk. Hoe kwam Stalin alles te weten wat er in het diepste geheim gebeurde?

De paniek rond een vermeende communistische opstand na de brandaanslag op de Reichstag van eind februari gaf Hitler de middelen om zijn tegenstanders van centrumlinks en centrumrechts te intimideren en politiek uit te schakelen. De rol van de latere staatsman van de Bondsrepubliek, Konrad Adenauer, is daarbij opmerkelijk. Ook hier weer ironie: zijn politieke lef en nederlaag in 1933 maakten hem jaren later tot het icoon van een nieuw, vrij en democratisch Duitsland.

Een bijzondere rol speelde in die dagen de fractieleider van de SPD, Otto Wels. Hij hield in het laatste vrije debat in de rijksdag de redevoering van zijn leven. Die ging als eerste en laatste saluut aan de vervolgden en als bewijs van moed de geschiedenis in. "Vrijheid en leven kunt u ons ontnemen, onze eer niet!"

Januari 1933 heeft ons veel te leren, ook negentig jaar later. President Richard von Weizsäcker zei het later zo: "De Duitse democratie ging niet ten onder doordat er te veel extremisten waren, maar te weinig democraten."

***

Deze aflevering is mede mogelijk gemaakt met donaties van luisteraars die we hiervoor hartelijk danken. Word ook vriend van de show!

Heeft u belangstelling om in onze podcast te adverteren of ons te sponsoren? Dat zou helemaal mooi zijn! Stuur voor informatie een mailtje naar [e-mail]

***

Verder lezen

Patrick Dassen - De Weimarrepubliek

Volker Ullrich - Adolf Hitler, opkomst en ondergang

Wolfram Pyta - Hindenburg, Herrschaft zwischen Hohenzollern und Hitler

Wolfram Pyta - Hitler, der Künstler als Politiker und Feldherr. Eine Herrschaftsanalyse

Hans Magnus Enzensberger - De eigenzinnigheid van Hammerstein

***

Verder luisteren

314 - Prins Heinrich XIII en het verlangen naar een autoritair Duisland

286 - Extra zomeraflevering: PG tipt boeken! (Hitlers heldin, de zus van Nietzsche)

248 - Oekraïne en de eeuwenoude vriendschap tussen Duitsland en Rusland

239 - 2022: het jaar van Oranje, Wannsee en de opkomst in Europa van jonge, nieuwe leiders

208 - Max Weber: wetenschap als beroep en politiek als beroep

152 - De 19e-eeuwse wortels van Forum voor Democratie

135 - 30 jaar Duitse eenheid: Carlo Trojan, de Nederlander die meeonderhandelde

113 - De Jaren '20 als wenkend perspectief

105 - 75 jaar bevrijding: Dagelijks leven in Nazi-Duitsland

Afl. 101- 75 jaar bevrijding: De laatste dagen van Franklin D. Roosevelt

Afl. 65 - 'Vroeger was alles beter', nostalgie als strategie en politiek wapen (de rede van Richard von Weiszäcker)

BB 53 - De viering van 40 jaar Deutsche Demokratische Republik

47 - Adenauer, de 1e Kanzler

BB 42 – Merkels vertrouweling Elmar Brok: 40 jaar Europese geschiedenis

***

Tijdlijn

00:00:00 – Deel 1

00:50:02 – Deel 2

01:29:37 – Einde

Zie het privacybeleid op https://art19.com/privacy en de privacyverklaring van Californië op https://art19.com/privacy#do-not-sell-my-info.